دانته و بهشتی که من می انگارم

به داوود دریاباری

دشوار ترین کار در فلسفه پیوند اندیشه های مختلف است که در خیلی موارد باهم در تعارض واقع می شوند. خوانش جوانگ تسو در کنار دانته و بر عکس  ٬ این دشواری را برای من اشکار می کند. هرچند کسانی پیدا خواهند شد که روزی ادعا کنند انطوری که ظاهر می شود ٬ این دو فلیسوف از دو سوی زمین باهم کنار می ایند.  اما یک خواننده ای مثل من که خود فلیسوف نیست ٬ در سایه ای آموزه های فلسفی گوناگون خود را در میان هزار راهی می یابد که هر کدام روشن تر ( ویا تاریک تر ) از دگری می نماید. در این روشنی و تاریکی ٬ کی یار کی می شود و نمی شود ٬ و یا که یار خود می ماند و راهی بر می گزیند به سمت سوی تاریک و روشن دگر٬ حرف اش جدا است. و من که ولگرد ٬ ولگرد به فلسفه رسیدم  در واقع خود را به سخت ترین تمرین فکر سپردم که در هر حالی و با برگزینی هر فلسفه ای به یک فرجام منتهی است.  فرجامی که  افلاطون تعریف اش کرده است : مرگ.

دقیق از همین جا باید شروع کنم تا بهشتی که من می انگارم را توضیح دهم . بهشتی که مورد نفرت جوانگ تسو است و خوشایند ترین پایان انسان برای دانته. روزهای اول که دانته می خواندم ٬ و هنوز در جهنم او به سر می بردم ٬ تعجب می کردم که چگونه این مرد این حق را به خود می دهد که هر کسی را به انتخاب خود به جهنم بیاندازد و یا دگری را به بهشت معرفی کند. دانته برایم خود محور گرا و خود پسند و گم در عدالت خیالی خود بود . اما وقتی از جهنم با او بیرون می امدم ٬ درست خودم را بر ان صلیب یافتم که از شر (جهنم ) به بهشت ( رهایی ) بالا رفته بود . حس کردم که دانته چیزی فراتر از ان است که در اول فکرش را کرده بودم . در واقع همه شخصیت های که در سراسر کمدی الهی تصویر شده اند یک انسان اند. خود دانته است. او خود را و کیفیت های خود را مورد بررسی قرار می دهد. این نه فرانچسکا٬ اولیسه ٬ و یا اوگالینو است که در جهنم دانته به سر می برد که خود او ست. این همه در درون دانته زندگی می کنند و همه بخشی از یک انسان اند. بنابراین قهرم بر سر دانته به ارامش و خونسردی گرم! تبدیل شد.

اما بدون شک من خوانشی خودم را از کمدی الهی دانته دارم. بهشت و جهنم او برای من بهشت و جهنم اندیشه و کنش است ٬ نه بهشت و جهنم مسیحی . بهشتی که با انسان در زندگی سر و کار دارد نه در مردگی. بهشت و جهنمی که تشبیه فکر و عمل درست و نادرست است. بهشتی که بر روی ذهن انسان باز است و جهنمی که در چشمها و اندیشه هایش برپاست. شاید دانته بعد از ارسطو هشیارترین ادم تاریخ بوده است که توانسته است یک کار کند: بجای همه به تنهایی بیاندیشد. ارسطو در منشور اخلاقی نیکیوماکین ٬ هیچ جادوی ندارد. او از انچه سخن می گوید که ما همه می گوییم . اما بر تری کار او دراین است که او می تواند در مورد انچه که ما سخن می گوییم ٬ فکر کند و تحلیل کند.

برای من دانته در خیلی موارد شبیه به ارسطو است. او از انچه نفرت می کند که ما با کمی دقت در محتوای ان (عمل ) از ان بیزار می شویم . برخورد او با شخصیت های کتابش با عدالتی همراه است که در خیلی موارد هر کسی می تواند با او همنوا شود . فرانچسکا  ( کانتوی ۵ )در واقع نماد یک انسان خود فریب است که نمی پذیرد بوسیدن ان مرد کار او بود. در بدل انطوری که می دانی زمان را ٬ رمان را ٬ موقعیت و محیط را و همان لحظه را که "بوسیدن" دران انجام یافت ملامت می کند. او نماد یک انسان نا توان از پذیرفتن خویش است . خودی که انطوری که هست عالی است. خودی که همیشه خود را به دگر بودن حواله می کند. خودی که خود را درون شخصیت های رمانها می خواند و خودی که از خود مهم خود آگاه نیست.

به نظر من بزرگترین خوشبختی انسان حفظ و گرامیداشت خویش او ست. البته نه به معنای که خویش بینی به دگم خود پرستی تبدیلش کند. خویش پسندی که با تقدیر انسان همراه است و به این معنا که هر انسانی برای انسانیت مهم است و به این معنا که هر انسانی یگانه و تاق است و صورت یونیکی از هستی است. بخشی از کمال هستی است. دانته فرانچسکا را در جهنم می اندازد برای این که او منکر خویش است. او از کسانی است که واقعیت ناپذیر و حقیقت گریز است. اگر که فرانچسکا امر بوسیدن خویش را با انتخاب خویش انکار نمی کرد ٬ او احتمالا در بهشت خوش بخت به سر می برد.  این بهشت هیچ چیزی نیست بلکه یک چیز است : بهشت یک انسانی هوشمند و آگاه. هوشمند و آگاه مترادف هم بکار نرفته اند زیر هوشمندانی بسیاری در جهنم دانته به سر می برند که از گناه خویش آگاه نیستند.

اولیسه (ادیسه ) در ادبیات غرب یک قهرمان است. یک قهرمان شور انگیز برای مردم . اما دانته او را به جهنم می اندازد. در واقع همه چیز در باره ای الیسه عالی است. او یک قهرمان است. اما این قهرمان  یک جا اشتباه می کند: من! (با غر ) می روم تا صفات انسان و دانش را کشف کنم !!! در واقع در خوانشی سطحی این نوع سخن هیچ مشکلی وجود ندارد بلکه این سخن قابل ستایش و افرین است اما از نگاه دانته اولیسه اشتباه می کند. او انچه را که ادعا می کند در اختیار ندارد. برای دانته این یک غرور کاذب است. ادعایی است که در حیطه ای توانایی الیسه نیست. او یک قهرمان ناکام است که غرور کاذب قهرمانی ( به نظر دانته ) به زمین اش می زند. او بر علاوه او می رود تا حقیقت را در دریا و اب و کوه در یابد . او ازاین نکته اگاه نیست که خود بخشی از حقیقت است و حقیقت در همه جا پراگنده است. الیسه قهرمانگرایی می کند. همین گناه بزرگ اش است. این کار را می کند که قهرمان باشد نه که دنبال حقیقت را گرفته باشد. این یک تظاهر است.  

اوگالینو نیز در جهنم است. او در واقع به انتخاب خود در جهنم است. او در پی انتقام از شر است که در شر به سر می برد. به نظرمن این نوع نگاه فلسفی در دانته خیلی عالی است. به نظر او شر یک قدرت است که توانایی شر کردن و تباه کردن انسان را دارد. معمولا در فرهنگ های مختلف عدالت دگری به غیر از عدالت دانته بکار گرفته می شود. این عدالت پاسخ به نوع به شر است : به بد کار بد می کنیم. اوگالینو نماد چنین انسانی است. کسی است که فکر می کند باید مردی را که پسران او کشته بکشد. با این نوع رویکرد به شر ٬ به نظر دانته ٬ اوگالینو انتخاب می کند که با شر به استقبال شر برود. نتیجه ای چنین رویکرد برای انسان ٬ افت خود اوست . دانته پشنهاد می کند که از شری شر ٬ با نفی شر باید گریخت.  کسی را کشتن به خاطری که کسی را کشته است خود شر است. زیرا در این تبادله به میزان شر افزوده می شود. دو انسان کشته می شود.

چنانکه در این سه مثال از دها مثال کمدی الهی می دانیم ٬ فضای زیادی برای همزیستی ما با دانته وجود دارد. دانته حد اقل در سه موردی که اشاره شد از انچه می گوید که کسانی بسیاری خواهند گفت . اما این به این معنا نیست که من دانته را تنها حقیقت می دانم . برای من پس از خوانش افلاطون ٬ ارسطو و جوانگ تسو ٬ ( که همه متفاوت از هم اند ) مساله این بود که چقدر بادانته کنار خواهم امد. بر اساس فلسفه ای دانته ٬ افلاطون و سقراط در جهنم اند که برای من پذیرفتن  و فهم این به جهنم اندازی دشوار است. ( نظر غالب این است که دانته به میزانی که از ارسطو می داند از افلاطون نمی داند ) جوانگ تسو ٬ فلیسوف غیر معمول من نیز باید در جهنم باشد. برای این که او جهان گریز و خود گریز و بهشت گریز است ( باید دانست که بهشت در فلسفه ای چینی چیزی غیر از بهشت مذهبی مسیحی و اسلام و دگر ادیان مشابه است ) . جوانگ تسو ٬ نا امید است.  یکی از سه اصل مسیحیت ( ایمان ٬ امید و عشق ) که دانته به انها به شدت پایبند است امید است . جوانگ تسو نا امید و نا خوش است. جوانگ تسو به چیزی عشق نمی ورزد . بنا براین اتش و یا سرمای جهنم دانته دامن جوانگ تسو را نیز در بر می گیرد.

و من که خواسته ام در این نامه بهشتی را که من می انگارم توضیح دهم خود نمی دانم بهشتی ام و یا جهنمی . در واقع مجموعه ای از هر دو. درواقع خود دانته نیز چنین است . او خود فرانچسکا  و اوگالینو است. در جهنم است و بعد راه به بهشت باز می کند. باید اعتراف کنم که من خیلی متاثر از دانته ام اما بینش جوانگ تسو استخوانبندی فکر را تشکیل داده است. با افلاطون کمی مشکل دارم  اما با ارسطو دوستی بسیار دارم. باقی می ماند خود من که با خودم در جنگ است. بهشت من جنگ من با خودم است. بهشت من ٬ دوست من ٬ این است . شاید من در خوانش دانته مشکی داشته ام ٬ کمکم کنید.